Ավետիք Մեջլումյան
Փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու
«Պլյուրալիզմ, ժողովրդավարություն, սոցիալական արդարություն»-ը վեց հեղինակների՝ վերջերս լույս տեսած տեքստերի ժողովածու է: Դրանք, որպես կանոն, առավել ծավալուն աշխատությունների առաջին կամ երկրորդ գլուխների հայերեն թարգմանությունն են ներկայացնում: Այդ «կիսատությունը»՝ ոչ լրիվ թարգմանությունը, լավ խթան է ընթերցողի համար՝ ուսումնասիրելու աշխատությունների ամբողջական տարբերակները:
Աչքի է զարնում տեքստերի լավ մտածված, տեղին ընտրությունը: Թեև աշխատությունները պատմական տարբեր ժամանակահատվածներ են ներկայացնում, սակայն հեղինակների՝ միմյանց հետ երկխոսություն-բանավեճն ու փոխադարձ խայթոցները բավական ներդաշնակ է: Միևնույն ժամանակ, քննադատությունը հարգալից է՝ ակադեմիական բարեվարքության լավագույն ավանդույթներին համահունչ:
Այս ակնարկում անդրադարձ է կատարվում ժողովածուի երեք տեքստի՝ Ջոն Ռոլսի, Մայքլ Ուոլցերի և Դեյվիդ Միլերի հեղինակությամբ: Վերջիններս արդարության տեսություններ ու չափանիշներ մշակելու փորձեր են ձեռնարկել:
Ջոն Ռոլսի տեքստը 1971 թ. լույս տեսած «Արդարության տեսություն»՝ նշանակալի և փիլիսոփայական բանավեճի վրա մեծ ազդեցություն ունեցած աշխատության առաջին գլխի մի մասի թարգմանությունն է:
Նախ, Ռոլսը նշում է, որ արդարությունը հասարակական հաստատությունների առաջնային առաքինություն է: Դրանով այն ինքնին արժեք է ներկայացնում, այսինքն, անսակարկելի է, անզիջելի: Այս առաքինության իրագործման համար մենք կարիք ունենք մշակելու արդարության սկզբունքներ, որոնք.
• Տրամադրում են իրավունքների ու պարտականությունների վերագրման եղանակ,
• Սահմանում են հասարակական համագործակցության օգուտների պատշաճ բաշխումը:
Ռոլսը նշում է, որ արդարության սկզբունքները նրանք են, որ ազատ ու ռացիոնալ անձինք, որ շահագրգռված են իրենց սեփական շահերն առաջ մղելով, հավասարության նախնական դիրքում կընդունեն որպես իրենց միության հիմնարար պայմանները սահմանող սկզբունքներ:
Հավասարության նախնական դիրքը համապատասխանում է բնական դրությանը՝ սոցիալական պայմանագրի ավանդական տեսության մեջ: Այդ իրադրության մեջ ոչ ոք չգիտի հասարակության մեջ իր տեղը, դասային դիրքը կամ սոցիալական կարգավիճակը, ոչ էլ բնական հարստությունների կամ ունակությունների բաշխման մեջ իր ճակատագիրը, իր խելքը, զորությունը, և այլն: Արդարության սկզբունքներն ընտրվում են չիմացության քողի հետևում:
Սա երաշխավորում է, որ սկզբունքների ընտրության մեջ ոչ ոչ չի շահում կամ կորցնում բնական դիպվածի բերումով կամ սոցիալական հանգամանքների պատահականությամբ:
Այսինքն, արդարության սկզբունքները համաձայնեցվում են անաչառ իրավիճակում՝ արդարության զգացման ունակ բանական էակների միջև: Այստեղից էլ՝ արդարության Ռոլսի մեկնաբանությունը. արդարությունը՝ որպես անաչառություն:
Իհարկե, Ռոլսի նկարագրած իրադրությունը վավերական ու պատմական չէ: Սա մտային գիտափորձի նմուշ է, ենթադրյալ մի իրավիճակ, որ ստեղծել ենք պայմանականորեն՝ գործորդների (ագենտների) որոշումները երևակայելու համար:
Եվ ահա այդ իրավիճակում, ըստ Ռոլսի, ռացիոնալ և փոխադարձաբար անշահախնդիր անձինք կընտրեին 2 սկզբունք.
1. Հիմնական իրավունքների ու պարտականությունների հատկացման հավասարություն:
2. Սոցիալական ու տնտեսական անհավասարություններն արդար են միայն այն դեպքում, եթե դրանց հետևում է օգուտների փոխհատուցում յուրաքանչյուրի, մասնավորապես՝ հասարակության ամենաքիչ ապահովված անդամների համար:
Քանի որ յուրաքանչյուրի բարեկեցությունը կախված է համագործակցության սխեմայից, առանց որի մեկը չէր կարող գոհացուցիչ կյանք ունենալ, առավելությունների բաժանումը պետք է լինի այնպիսին, որ առաջ բերի յուրաքանչյուր մասնակցի հոժարակամ համագործակցությունը, այդ թվում՝ առավել վատ դիրքում հայտնվածների:
Ռոլսի գլխավոր եզրահանգումը խնդրականացնում է ստորև քննարկվող հեղինակներից մեկը՝ Դեյվիդ Միլերը, ով նշում է, որ մարդկանց մեծ մասն այդ պայմանական իրավիճակում (չիմացության քողի ներքո) պարզապես կպատասխաներ, որ չգիտի, թե որոնք պետք է լինեն արդարության պատշաճ սկզբունքները: Այսինքն, որևէ երաշխիք չկա, որ ռացիոնալ և իրենց շահը հետապնդող էակներն անպայմանորեն կգան համաձայնության:
Խնդրահարույց է նաև նկարագրված մտային գիտափորձի կիրառական նշանակությունը: Ըստ քննարկվող մյուս հեղինակի՝ Ուոլցերի, այդ տեսական իրադրության գործորդների փոխարեն եթե պատկերացնենք իրական մարդկանց՝ սեփական ինքնությամբ, սեփական բարիքներով, ամենօրյա մտահոգություններով, վստահ չենք կարող լինել՝ արդյո՞ք նրանք կկրկնեին նույն ընտրությունը: Եվ խոչընդոտը նույնիսկ մասնավոր շահը չէ, այլ նվիրվածությունը պատմությանը, մշակույթին, անդամակցությանը:
Թե Ուոլցերը, թե Միլերը թերահավատ են Ռոլսի հավակնոտ ու համընդգրկուն նախագծի նկատմամբ: Ի տարբերություն վերջինի, նրանք արդարության պլյուրալիստական մեկնաբանության կողմնակիցն են:
Ուոլցերի առանցքային և Ռոլսյան մոտեցմանը հակադրվող դիրքը հետևյալն է.
«Ես ուզում եմ պնդել ավելին՝ որ արդարության սկզբունքներն իրենք ձևով պլյուրալիստական են, որ տարբեր հասարակական բարիքներ հարկ է, որ բաշխված լինեն տարբեր նկատառումներով, տարբեր պրոցեդուրաների համաձայն, տարբեր գործորդների կողմից …:»
Մայքլ Ուոլցերի մյուս կարևոր ներդրումն այն է, որ ուշադրություն է հրավիրում բարիքների նշանակության վրա, ինչն էլ որոշադրում է՝ ուղղորդում է դրանց բաշխումը: Ըստ նրա, մինչև հիմա գերիշխող էր այս ձևակերպումը. մարդիկ բաշխում են բարիքներ ուրիշ մարդկանց: Առաջարկվող նոր ձևակերպումն ավելի ճշգրիտ է. մարդիկ հղանում ու ստեղծում են բարիքներ, որոնք հետո բաշխում են միմյանց միջև. «Բարիքները հայտնվում են մարդկանց մտքում, նախքան կհայտնվեն նրանց ձեռքերում»:
Այսինքն, հարկ է ուշադրությունը բուն բաշխումից տեղափոխել դեպի իրերի անվանակոչումը, նշանակություն տալն ու կոլեկտիվ պատրաստումը: Հենց այս գործընթացներն են կանխորոշում բարիքների «ճակատագիր-բաշխումը»:
Օրինակ, միևնույն իրն արժևորվում է ինչ-որ տեղում և անարժեք համարվում այլ տեղում, ասենք, այլ պատմամշակութային կամ սոցիալական միջավայրում: Հետևաբար, չկա առաջնային կամ հիմնական բարիքների համընդհանուր կազմ, որն ընդունելի կլիներ բոլորի համար: Յուրաքանչյուր միջավայրում կամ ոլորտում բարիքը բաշխվում է ըստ այն նշանակության, որ ունի այն մարդկանց համար, ում համար այն բարիք է:
Բաշխումներն արդար կամ անարդար կարող են համարվել բարիքների հասարակական նշանակությունների համեմատ: Հետևաբար, քանի որ բարիքների նշանակությունները տարբեր են, բաշխումները պետք է լինեն ինքնավար: Յուրաքանչյուր բաշխական ոլորտի ներսում կարող են գործել բաշխման տարբեր չափանիշներ:
Մայքլ Ուոլցերի քննարկած մյուս կարևոր հայեցակարգերն են՝ տիրապետումն ու մենաշնորհը: Ըստ նրա, որևէ բարիք տիրապետող է, եթե այն ունեցող անհատները դրա շնորհիվ կամ միջոցով կարող են տնօրինել այլ բարիքների ընդարձակ շարքի: Տիրապետումը նկարագրում է բարիքների կիրառման եղանակը: Բարիքը մենաշնորհված է, երբ այն հաջողությամբ պահում են՝ ընդդեմ բոլոր մրցակիցների: Մենաշնորհը բնութագրում է բարիքների սեփականատեր լինելու կամ վերահսկելու մի եղանակ, որի նպատակը դրանց տիրապետումը շահագործելն է:
Մինչ այժմ տիրապետող է եղել այն հարցը, թե ինչպես հաղթահարել մենաշնորհը: Սակայն Ուոլցերի համար մենաշնորհը կարծես անխուսափելի մի բան է, մարդկային պատմությանը ներհատուկ երևույթ, որի հաղթահարումն անհնար է: Մենաշնորհների դեմ պայքարը հանգեցրել է միայն այն բանին, որ դրանք պարզապես փոխանցվել են մի ազդեցիկ խմբից՝ մյուսին: Մենաշնորհը ճնշելու համար հաճախ են դիմում պետությանը, հետո էլ արդեն փնտրում են եղանակ՝ պետությանը սահմանափակելու, նրա՝ ամեն բան ու ամենքին տիրելու ախորժակը զսպելու համար:
Ըստ Ուոլցերի, պետք է առաջնահերթ կենտրոնանալ ոչ թե մենաշնորհի սահմանափակման, այլ՝ տիրապետման կրճատման խնդրի վրա: Հարկավոր է նեղացնել այն շրջանակը, որի ներսում որոշակի բարիքներ փոխարկելի են, և պաշտպանել բաշխական ոլորտների ինքնավարությունը:
Մի բարիքը փոխարկել մեկ ուրիշի, երբ երկուսի միջև ներքին կապ չկա, նշանակում է ներխուժել այն ոլորտը, որտեղ պատշաճորեն կառավարում է մեկ այլ ընկերակցություն, այլ խումբ: Օրինակ, քաղաքական իշխանության օգտագործումն ուրիշ բարիքների հասանելիություն ապահովելու համար՝ բռնակալական է:
Ուոլցերի առաջարկած լուծումն է՝ բարդ հավասարության կառավարաձևը, որ հակադիր է բռնակալությանը: Քաղաքացու դիրքը մի ոլորտում կամ մի հասարակական բարիքի նկատմամբ կարող է տարանջատվել մի ինչ-որ այլ ոլորտում ինչ-որ այլ բարիքի նկատմամբ նրա ունեցած դիրքից:
Այս դեպքում բաշխական սկզբունքը կլինի հետևյալը.
«Ոչ մի X հասարակական բարիք չպետք է բաշխվի տղամարդկանց ու կանանց, որոնք ունեն մեկ այլ Y բարիք լոկ այն պատճառով, որ նրանք ունեն Y բարիք և առանց ուշադրություն դարձնելու X-ի նշանակությանը»:
Ուոլցերի մոտեցումն առավել մանրամասն շարադրված է նրա՝ 1983 թ. լույս տեսած «Արդարության ոլորտներ. պլյուրալիզմի և հավասարության պաշտպանություն» աշխատության մեջ: Քննարկվող տեքստն այդ գրքի առաջին գլխի թարգմանությունն է:
Երրորդ հեղինակը՝ Դեյվիդ Միլերը ևս արդարության պլուրալիստական մեկնաբանության կողմնակից է: Սակայն, ի տարբերություն Ուոլցերի, ով բաշխման սկզբունքներն առանձնացնում էր ըստ բարիքների նշանակության և ըստ դրա՝ տարանջատում բաշխական ոլորտները, Միլերի պլյուրալիզմը ելնում է մարդկային փոխհարաբերության կերպերից:
Փոխհարաբերության որոշակի տեսակին համապատասխանում է մարդկային միության մի տեսակ, և դրան էլ, իր հերթին, բաշխման որոշակի սկզբունք: Դրանք են.
1. Համերաշխական համայնքը, որտեղ բաշխման սկզբունքը կարիքն է:
Այս համայնքների առանցքային հատկությունն ընդհանուր ինքնությունն է՝ հիմնված արժեքների, ընդհանուր անցյալի, արյունակցական-ազգակցական կապերի, մշակութային ընդհանրության վրա: Սպասելի է, որ այս համայնքները համեմատաբար թուլացած են ազատական հասարակության մեջ:
Նման համայնքներն ունեն չափօրինակներ առ այն, թե ինչպիսին պետք է լինի բավարար կյանքը: Առաջնորդվելով չափօրինակներով՝ համայնքները որոշում են իրենց անդամների իրական կարիքները և դրան համապատասխան տրամադրում բարիքներ: Չափօրինակներն օգնում են նաև, որ ցանկություններն ու ակնկալիքները տարբերակվեն իրական կարիքներից:
2. Գործիքային միությունը, որտեղ բաշխման սկզբունքն արժանիքն է:
Այս միություններում մարդիկ միավորված են փոխշահավետ և ռացիոնալ նպատակների շուրջ: Այդպիսիք են, օրինակ, տնտեսական ձեռնարկությունները, քաղաքական կուսակցությունները, կրթական նպատակների շուրջ համախմբված անձինք, և այլն:
Տնտեսական կազմակերպություններում, օրինակ, աշխատավարձի չափը որոշվում է ըստ արժանիքի՝ գնահատելով կազմակերպության նպատակները հետապնդելու գործում տվյալ անձի ներդրման չափն ու արժեքը (կարևորությունը):
Այս միություններում արդարության հաստատման շուրջ բախումներ կարող են լինել, քանի որ դրանք հաճախ ունենում են ձևական կառույցներ, որտեղ մարդիկ արդեն իսկ ունեն որոշակի դասակարգում, և բարիքներն էլ բաշխվում են ըստ այդ դիրքերի: Ստացվում է, որ զբաղեցրած պաշտոնն է համարվում արժանիք՝ որևէ բարիք (աշխատավարձի բարձրացում, պարգևատրում, արտոնություն, առաջխաղացում) ստանալու համար, և ոչ թե իրական, բովանդակային ներդրումը:
Մի այլ դժվարություն էլ ծագում է այն դեպքում, երբ կա տարաձայնություն միության իրական նպատակների շուրջ: Նպատակների մեկնաբանությունից է կախված, թե ինչը կհամարվի արժանիք: Օրինակ, կրթական հաստատության անդամների՝ դասախոսների գլխավոր արժանիք կարող է դիտարկվել հենց դասավանդման հմտությունն ու որակը: Սակայն գոյության իրավունք ունի նաև այն մոտեցումը, որ դասախոսի գլխավոր արժանիքը գիտական հետազոտությունն է: Այս դեպքում հստակ չէ, թե ինչպես պետք է բաշխումները կատարվեն՝ ըստ դասավանդման թե հետազոտության արժանիքի:
3. Քաղաքացիության պարագայում էլ բաշխման սկզբունքը հավասարությունն է:
Քաղաքացիությունը հիմնականում իրավունքների ու պարտականությունների հավասար բաշխման մասին է: Այն ցույց է տալիս պատկանելություն՝ որոշակի իրավական համակարգին: Խնդրահարույց է այն պնդումը, որ բարիքները ևս վերաբերում են քաղաքացիությանը: Ինչ-որ երկրի քաղաքացի լինելով՝ իրավունք ունե՞նք մյուսներից պահանջելու, որ մեր բարեկեցությունն ապահովող բաշխումներ անեն, օրինակ, լավ առողջապահություն ապահովեն մեզ համար: Սա վիճելի հարց է:
Երբ ազգը և քաղաքացիությունը համընկնում են, մենք հաճախ պահանջ ենք ներկայացնում՝ ինքներս չիմանալով՝ ում ենք դիմում. մեր հայրենակիցների՞ն՝ նույն ազգին ներկայացուցիչներին թե՞ մեր համաքաղաքացիներին:
Հաճախ կարող ենք լսել. ես քաղաքացի եմ և ունեմ այս և այս բարիքներն ունենալու իրավունքը: Բերված պնդման մեջ հաճախ նկատի է առնվում ոչ թե քաղաքացիներից ակնկալվող աջակցություն-բաշխումը, այլ՝ ազգ-համայնքի աջակցությունը: Ակնկալիքն այն է, որ պատշաճ բաշխում պետք է իրականացվի՝ միևնույն ինքնության կրողը լինելու հանգամանքից ելնելով:
Կախված այն բանից, թե բաշխման ինչ չափանիշ է գերակայում, կարող ենք ենթադրել տվյալ միության դինամիկան: Օրինակ, եթե համերաշխական համայնքում կարիքի փոխարեն ժամանակի ընթացքում սկսում է կարևորվել արժանիքը, նշանակում է՝ այդ համայնքը ձեռք է բերել այնպիսի հատկանիշներ, որ բնորոշ են գործիքային միությանը:
Միմյանցից ունեցած չարդարացված ակնկալիքների առնչությամբ Միլերը նշում է, որ այդպիսի բախումներ առաջանում են այն ժամանակ, երբ մենք այլ կերպ ենք ընկալում փոխհարաբերությունը, և դնում ենք այլ՝ չհիմնավորված պահանջներ.
«Երբեմն մարդիկ սխալ են հասկանում ուրիշների հետ իրենց փոխհարաբերությունները: Եթե այնպես անենք, որ նրանք ավելի հստակ հասկանան իրողությունները, մենք կարող ենք փոխել նրանց ըմբռնումն այն բանի մասին, թե նրանցից ինչ է պահանջում արդարությունը:»
Դ. Միլերի մոտեցումն առավել մանրամասն շարադրված է նրա «Սոցիալական արդարության սկզբունքներ» աշխատության մեջ: Քննարկվող տեքստն այդ գրքի երկրորդ գլխի թարգմանությունն է:
Արդարության՝ վերը քննարկված տեսությունները բավական լայն են մեկնաբանում բաշխման ենթակա բարիքները: Դրանց շարքում կարելի է գտնել նաև բավական «անսպասելի» բարիքներ: Օրինակ, զրույցը կամ լավ վերաբերմունքը ևս բարիք է համարվում:
Ցանկացած բան, որ կարող է մարդկանց կողմից ստեղծվել և բաշխվել, բարիք է: Այս պարագայում պարզ չէ, թե ինչը բարիք չէ: Կա՞ արդյոք մի նյութական կամ ոչ նյութական երևույթ, որ այդ համընդգրկուն շարքից դուրս է մնում:
Հետևաբար, այս տեսությունները միայն արդարության մասին չեն և միգուցե առաջին հերթին արդարության մասին չեն: Սրանք հավակնում են լինել հասարակական ամբողջ կյանքը նորմավորող տեսություններ: Սրանցում արդարության հարցերն անբաժանելի են իշխանության, սոցիալական կոնֆլիկտի, սոցիալական գործողության, համերաշխության հարցերից:
Այս իմաստով, արդարության հայեցակարգը կարծես փորձում է «գրավել» այլ տեսությունների ավանդական տիրույթները՝ հավակնելով լինել քաղաքական ու սոցիալական համընդգրկուն տեսություն: